don juan, Język Polski - Lektury
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie
Utwór opracowany został w ramach projektu
przez
E. T. A. HOFFMANN
ś
Don Juan
( żą )
ł.
Dźwięczny a mocny głos wołający: „Widowisko się zaczyna!” zbudził mnie ze słodkiego
Teatr
snu, w jakim byłem pogrążony. Basy brzęczą, jedne przez drugie — uderzenie bębna —
huk trąby — jasne
wydobyte z obojów — preludium skrzypcowe: oczy sobie przecie-
ram, czy diabeł drwi sobie ze mnie?… Nie, jestem w pokoju hotelu, dokąd przybyłem
pod wieczór, znużony i zmęczony. W pobliżu mam sznurek dzwonka, ciągnę, zjawia się
posługacz.
— W imię Boga, cóż to za pomieszana muzyka, co tu dzwoni koło mnie? Czy tu
koncert odbywa się w domu?
— Ekscelencja — (piłem przy obiedzie szampana) — nie wie być może, że ten hotel
styka się z teatrem. Te drzwi tapetą osłonięte otwierają się na korytarzyk prowadzący do
numeru , loży cudzoziemców.
— Jak to? Teatr! Loża cudzoziemców!
— Tak jest, mała loża na dwie lub trzy osoby najwyżej, to dla gości bardzo dostojnych.
Ma okno ze sztachetą, obicie zielone i mieści się w pobliżu sceny. Czy wasza ekscelencja
nie raczyłaby? Dają dziś
Don Juana
¹ sławnego Mozarta. Miejsce kosztuje półtora skuda²;
umieścimy w rachunku.
Ostatnie słowa mówił, otwierając drzwi loży; gdyż, usłyszawszy to imię Don Juan —
szybko rzuciłem się w korytarz.
Sala była obszerna, ozdobiona ze smakiem i dobrze oświetlona; loże i parter peł-
ne słuchaczy. Pierwsze akordy orkiestry dały mi wyborne pojęcie o orkiestrze i jeżeli
Muzyka
śpiewacy jej dorównają, to będę się rozkoszował należycie arcydziełem wielkiego mi-
strza. W
anan
³ zgroza straszliwego podziemnego
no a ano
⁴ — przepełniła mi
ducha dreszczem przerażenia. Radosna fanfara siódmego taktu
aa
⁵ zabrzmiała jak
oszałamiający wykrzyknik zbrodni; zdawało mi się, że wychodzą z mroku duchy ogniste
o płomiennych szponach; potem ludzie, co tańczą jak opętani nad brzegiem przepaści.
Walka natury ludzkiej z nieznanymi potęgami, co dążą ku jej unicestwieniu, ukazała się
memu duchowi. Na koniec burza cichnie, zasłona się podnosi.
Drżąc z zimna w swoim płaszczu, ze smutną twarzą, zbliża się Leporello⁶, pośrodku
nocy, przed pawilonem, i szepce:
o ono aa
⁷. — A, więc po włosku — tu,
w Niemczech, po włosku:
a a
! Usłyszę więc wszystkie recytatywy, jak je wielki
mistrz zrozumiał i nam pozostawił.
¹
Don Juan
—
Don oann
, opera Wolfganga Amadeusza Mozarta, libretto napisał Lorenzo da Ponte na
podstawie sztuki Moliera
Don Juan
.
²
u
(wł.
uo
, z łac.
uu
: tarcza) — daw. złota lub srebrna moneta używana we Włoszech.
³
anan
(muz., wł.: idąc) — tempo wykonania utworu muzycznego: z prędkością spokojnego kroku.
⁴
no a ano
(wł. królestwo płaczu a. czas, kiedy panuje lament) — termin stworzony przez autora na
określenie atmosfery agmentu utworu.
⁵
ao
(muz., wł.: radośnie) — tempo wykonywania utworu w muzyce: wesoło, żywo.
⁶
oo
— sługa Don Juana, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
⁷
o ono aa
(wł.: trudzić się nocą i dniem) — aria Leporella, wstęp do aktu pierwszego Don
Juana.
Don Juan wchodzi na scenę, a za nim Dona Anna⁸, trzymając winowajcę za płaszcz.
Co za widok! Mogłaby być większą, smuklejszą, bardziej majestatyczną w ruchu; ale co
za głowa! Oczy, z których wybłyska niby snop iskier elektrycznych, niby ogień grecki⁹,
którego nic nie zdoła ugasić, gniew, miłość, nienawiść, rozpacz; warkocze włosów czar-
nych snują się po szyi. Biała suknia osłania i zdradza jednocześnie wdzięki, których nigdy
się nie ogląda bez niebezpieczeństwa. Serce jej, poruszone działaniem okrutnym, uderza
gwałtownie. A teraz co za głos!
on a non u
!
Wśród wrzawy instrumentów głos jej wybucha jak błyskawica. Na próżno Don Juan
chce się wyzwolić. Czyż rzeczywiście chce? Czemuż nie odpycha tej słabej kobiety swo-
ją mocną ręką? Czemu nie uchodzi? Czyż zbrodnia odebrała mu siłę, albo może walka
miłości i nienawiści pozbawiła go mocy postanowienia?
Stary ojciec¹⁰ życiem zapłacił za swe szaleństwo, że chciał po ciemku walczyć z tym
strasznym nieprzyjacielem. Don Juan i Leporello występują naprzód i tu na pierwszym
planie sceny rozmawiają. Don Juan odrzuca płaszcz i ukazuje się we wspaniałym kostiu-
Uroda
mie z aksamitu haowanego srebrem, szlachetną ma postawę, męskie oblicze, oczy prze-
nikające, wargi miękko zarysowane. Ruch brwi nadaje chwilami jego fizjonomii wyraz
diabelski, budzący mimowolną trwogę, choć nie narusza piękności jego rysów. Rzekłbyś
wywierać musi czarodziejskie złowrogie zachwycenie, tak, że kobiety, na które patrzy, nie
mogą się od niego oddalić i muszą ulec tej sile tajemniczej, co je prowadzi ku przepaści.
Długi i chudy, przybrany suknią w pasy białe i czerwone i małym płaszczem czerwo-
Sługa
nym, w kapeluszu białym z czerwonem piórem na głowie, Leporello krąży dokoła swego
pana. W twarzy jego widać osobliwą mieszaninę poczciwości, podstępu, ironii i zuchwal-
stwa. Znać, że ten stary łotr godzien być usłużnym pokojowcem Don Juana. Szczęśliwie
uszli, przeskoczywszy mury… Pochodnie… Ukazuje się Dona Anna i Don Octavio¹¹; ten
ostatni mały człowieczek, wystrojony, wycackany, lalkowaty, najwyżej dwadzieścia i je-
den lat liczący. I jako narzeczony Anny, mieszkał zapewne w jej domu, aby mógł być
tak szybko wezwany. Na pierwszą usłyszaną wrzawę mógł był pośpieszyć i może ojca ura-
tować; ale musiał przedtem przystroić się i w odpowiedniej wystąpić toalecie, a zresztą
nie lubi zapędzać się w ciemności:
a ua a o o D a oo uno a o
W rozdzierających tonach tego okropnego duetu i recytatywu¹² — jest więcej niż
rozpacz. Nie tylko zamach Don Juana, nie tylko śmierć starca — mogą wywołać takie
akcenty: raczej jakaś walka wewnętrzna, walka przerażająca.
Wysoka i szczupła Dona Elwira¹³, która jeszcze ma na twarzy ślady nadzwyczajnej
piękności, ale piękności nieco zwiędłej, skarży się na przewrotnego Don Juana, a złośliwy
Leporello bardzo słusznie zaznacza, że ona mówi jakby z książki:
aa o un o
aao
.
W tej chwili zdawało mi się, że usłyszałem kogoś poza sobą. Z łatwością można by-
Rozczarowanie
ło otworzyć drzwi w głębi i wślizgnąć się do loży. Było to dla mnie przykre odkrycie.
Czułem się tak szczęśliwy, będąc w loży sam jeden, rozkoszując się bez podziału arcy-
-operą Mozarta, oddając się w całości swoim wrażeniom: jedno słowo, wulgarne słowo
rozproszyłoby boleśnie cały mój entuzjazm poetyczny i muzyczny, jakiego doznawałem.
Postanowiłem nie zwracać najmniejszej uwagi na mego sąsiada, unikać wszelkiego sło-
wa, wszelkiego spojrzenia i pogrążyć się w czarach tego przedstawienia. Wsparłszy głowę
na dłoni, tyłem odwrócony do przybysza, spoglądałem dalej: sztuka się rozwijała w peł-
nym
nu
¹⁴. Mała Zerlina¹⁵, figlarna i rozkochana, pocieszała czarownymi pieśniami
biednego, naiwnego Mazetta¹⁶. Don Juan wypowiedział pomieszanie swej duszy oraz po-
gardę, jaką czuł dla bliźnich, którzy byli dla niego jedynie przedmiotem jego przyjemno-
ści, i żywo akcentował tę dziką melodię:
n an a no
¹⁷. Gra mięśni była żwawsza.
⁸
Dona nna
— córka Komandora, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
⁹
o
— łatwopalna mieszanina, nie dająca się ugasić wodą.
¹⁰
a o
— Komandor, ojciec Dony Anny, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
¹¹
Don ao
— narzeczony Dony Anny, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
¹²
a
(muz.) — melodeklamacja na tle muzycznym, element opery.
¹³
Dona a
— porzucona kochanka Don Juana, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
¹⁴
n
(.) — daw. scena zbiorowa w sztuce teatralnej a. w operze.
¹⁵
na
— panna młoda, narzeczona Mazetta, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
¹⁶
ao
— pan młody, narzeczony Zerliny, postać z opery
Don oann
(Don Juan).
¹⁷
n an a no
(wł. ”póki od wina”) — aria Don Juana z końca I aktu, nazywana arią szampańską.
. . .
Don Juan
Ukazały się maski. Ich
o
była to modlitwa, w akordach unosząca się ku niebu. Po czym
oto głąb teatru się otwiera, radość rozbrzmiewa, kielichy dzwonią jedne o drugie; wie-
śniacy i zamaskowani różnego rodzaju krążą wesoło, ściągnięci festynem Don Juana; po
czym trzej zamaskowani, którzy zaprzysięgli zemstę, zbliżają się powoli. Wszystko przy-
biera charakter uroczysty, aż zaczynają się tańce. Zerlina jest ocalona, a Don Juan idzie
śmiało, z mieczem obnażonym, przeciw wrogom. Wytrąca miecz z ręki swego rywala
i przebija sobie drogę poprzez tłum przerażony i bezładny.
Kilkakrotnie już czułem poza sobą czysty i gorący oddech; słyszałem, zda się, szelest
Spotkanie, Tajemnica
sukni jedwabnej. Sądziłem, że jest tu jakaś kobieta; ale cały pogrążony w świecie po-
etyckim, nie chciałem żadnych roztargnień. Gdy zasłona opadła, obróciłem się ku mojej
sąsiadce…
Nie, żadne słowo nie wypowie mego zdumienia: ujrzałem Donę Annę, odzianą tak,
jak właśnie widziałem ją na scenie. Spoglądała na mnie wzrokiem płomiennym i pełnym
wyrazu. Oniemiałem, patrząc na nią — a na twarzy jej błądził lekki, ironiczny uśmiech,
w którym rzekłbyś odbijała się moja głupia fizjonomia. Czułem konieczność przemó-
wienia paru słów, ale zdziwienie albo, lepiej mówiąc, przestrach paraliżował mi język.
Wreszcie, niejako mimo woli, szepnąłem:
— Pani tu? Czy to możliwe?
Odpowiedziała mi najczystszym językiem toskańskim tak, że gdybym nie mówił po
włosku, to nie mogłaby rozmawiać ze mną, gdyż jedynie ten język rozumiała. Słowa jej
brzmiały jak śpiew harmonijny, spojrzenia jej były coraz wymowniejsze, a błyskawica
lśniąca spoza jej długich rzęs zapaliła w mym sercu nagły ogień i wywołała żywsze bi-
cie wszystkich moich żył. Była to — niewątpliwie Dona Anna we własnej osobie. Nie
uderzała mnie zupełnie kwestia, jakim sposobem mogła ona być jednocześnie na scenie
i w mojej loży. Podobnie jak szczęśliwe marzenie łączy największe niemożliwości, i jak
gorąca wiara unosi się do krain nadprzyrodzonych i panuje nad codziennymi zdarzeniami
życia: tak właśnie wobec tej kobiety znajdowałem się w stanie półlunatyzmu, iż gdybym
ją w tej samej chwili zobaczył na scenie, nie byłbym tym wcale zdziwiony. Jakże opowie-
dzieć moją rozmowę z Doną Anną? Gdybym chciał ją wyłożyć, to każde słowo zdawałoby
mi się bladym i zimnym, a każde zdanie zbyt brutalnym dla wyrażenia wdzięku i lekkości
narzecza toskańskiego.
Gdy mówiła mi o swej roli i o Don Juanie, zdawało mi się, że genialność tego arcy-
Muzyka
dzieła objawiła mi się po raz pierwszy i że po raz pierwszy przeniknąłem do cudownych
dziedzin jakiegoś obcego świata. Mówiła mi, że muzyka jest całym jej życiem i że nieraz,
śpiewając, czuła w sobie przebudzenie jakichś wzruszeń nieznanych, których żadne słowo
nie byłoby w stanie odmalować.
— Tak — zawołała głosem pełnym entuzjazmu i z okiem pełnym błyskawic — ro-
zumiem wtedy wszystko; ale wszystko jest zimne i bezduszne dokoła mnie, i gdy mi biją
oklaski za jakąś trudną ruladę¹⁸, zdaje mi się, że ręce żelazne ściskają mi gorejące ser-
ce. Ale ty, ty mnie rozumiesz, bo ja wiem, że przed tobą otwarte jest owo królestwo
cudowne, ów świat romantyczny, gdzie dzwonią czarodziejskie harmonie.
— Jak to, zachwycająca kobieto, ty mnie znasz?
Zaczęła mówić o jednej z moich oper i wymieniła moje nazwisko. Dał się słyszeć
dzwonek teatralny. Bladość nagła pokryła twarz Dony Anny. Położyła rękę na sercu,
jakby odczuła ból niespodziany i osłabionym głosem szeptała:
— Nieszczęsna Anno, oto chwila najokropniejsza! — Rzekłszy te słowa, zniknęła.
Pierwszy akt mnie zachwycił; ale po tym dziwnym zjawieniu, muzyka wywarła na
mnie wpływ niewypowiedziany. Było to niby długo oczekiwane urzeczywistnienie moich
najpiękniejszych marzeń, jakby wszystkie przeczucia mojej duszy otworzyły się w harmo-
nijnych akordach. W scenie Dony Anny czułem się niemal uniesiony w gorącą atmosferę
rozkoszy; oczy zamknąłem mimo woli i czułem na ustach wrażenie płomiennego poca-
łunku; ale pocałunek był szybki i leciuchny jak dźwięk melodyjny.
Słyszę, jak brzmi wesoło bezładny finał:
a na aaa
! Don Juan, siedząc
pomiędzy dwojgiem dziewcząt, zaleca się już do jednej, już do drugiej i żywo wyciąga
pękające korki z butelek, by wyzwolić duchy ogniste, zamknięte w krysztale. Było to
¹⁸
uaa
(.
oua
: toczenie się; koloratura) — energiczny pasaż w muzyce wokalnej.
. . .
Don Juan
w ciasnym pokoju, w którego głębi, poprzez wielkie okno gotyckie, dostrzegałeś cienie
nocy. Gdy Elwira przypominała niewiernemu wszystkie jego przysięgi — naraz zalśniła
krwawa błyskawica i słychać było głuche ryczenie, zapowiadające burzę, co lada chwila ma
wybuchnąć. Wreszcie, pukają do drzwi gwałtownie; Elwira i dziewczęta uciekają i wśród
przeraźliwej symfonii duchów podziemnych kolos marmurowy zbliża się i staje oko w oko
z Don Juanem, który przy nim wygląda wprost niby karzeł. Ziemia drży pod stopami
olbrzyma.
Wśród huku burzy, wśród błysku piorunów i krzyku demonów, Don Juan wymawia
swe straszliwe imię. Godzina fatalna uderzyła; posąg znika; gęsta para zalewa salę; z tej
pary wychodzą straszliwe postaci. Widać tylko od czasu do czasu, jak Don Juan walczy
z szatanami.
Naraz słychać huk wybuchu; Don Juan oraz duchy piekielne znikły nie wiadomo jak;
Leporello bez przytomności leży w kącie sali. Jakże miło wówczas widzieć inne osoby,
szukające na próżno Don Juana! Zdaje się, że ci ludzie ocaleli od pościgu straszliwej sfory
demonów. Dona Anna znów się ukazała; ale jakże zmieniona! Śmiertelna bladość pokry-
wa jej twarz, oczy zagasły, głos jej drży, nierówny z trwogi i wzruszenia; ale tym bardziej
zachwycający był efekt jej małego duetu z miłym narzeczonym, który chce natychmiast
odprawić gody weselne, szczęśliwy, że został wyzwolony od groźnego obowiązku zemsty.
Chór doskonale zakończył dzieło. Pobiegłem, by ukryć w swym pokoju zachwyt
i uniesienie, wywołane sztuką. Służący wezwał mnie na kolację; poszedłem za nim ma-
chinalnie. Towarzystwo było liczne, a przedstawienie
Don Juana
zajmowało wszystkich.
Wszyscy jednogłośnie chwalili śpiew Włochów oraz ich umiejętność gry. Ale kilka drob-
nych uwag, rzuconych tu i ówdzie ze złośliwą miną, dowiodły mi, że nikt nie zrozumiał
i nie podejrzewał głębokiej treści tego arcydzieła operowego. Don Octavio podobał się
bardzo, Dona Anna zdawała się nieco zbyt namiętną. „Należało — mówił jeden z gości
— umieć się miarkować na scenie i nie wyrażać wzruszeń zbyt gwałtownie”. Czyniąc tę
uwagę, krytyk wciągnął w nos niuch tabaki i z miną inteligentną i zadowoloną spojrzał
na swego sąsiada, który oświadczył, że zresztą Włoszka była śliczną kobietą, tylko bardzo
niedbałą co do toalety, gdyż w czasie najważniejszej sceny pukiel włosów osunął się jej na
twarz. Inny zaczął po cichu nucić
n an a no
, a pewna dama twierdziła, że Don
Juan sam nie był zadowalający; zdawał się jej zbyt ponury i nie umiał nadać sobie miny
lekkiej i filuternej. Zresztą chwalono bardzo wybuch ostateczny.
Znużony tą gadaniną, uciekłem do swego pokoju.
W LOŻY CUDZOZIEMCÓW NR.
Ciasno mi tu było i niesłychanie gorąco. O północy zdało mi się, jakby ktoś poza drzwicz-
kami z obiciem wymawiał moje imię. „Któż mi przeszkadza — mówiłem — raz jeszcze
odwiedzić miejsce, w którym mi się zdarzyła ta szczególna przygoda? Może zobaczę raz
jeszcze tę, co zajmuje moje myśli. Łatwo mi zanieść tam stolik, dwa świeczniki, przy-
rząd do pisania. Posługacz przyniósł mi zażądany przeze mnie poncz¹⁹. Znajduję pokój
pusty, drzwi tajne otwarte; idzie za mną do loży i rzuca na mnie dwuznaczne spojrzenie.
Milcząco daję mu znak, chłopiec stawia poncz na stole i oddala się, patrząc jeszcze na
mnie, z zapytaniem na ustach. Opieram się o brzeg loży i oglądam tę pustą salę, któ-
rej architektura, oświetlona bardzo słabo światłem moich dwóch pochodni, odbija się
w dziwacznych refleksach i fantastycznych cieniach. Wiatr porusza zasłonę na scenie. O,
gdyby się podniosła — mówię do siebie — gdyby mi Dona Anna ukazała się raz jeszcze
w straszliwym wzburzeniu! Dono Anno!… Krzyk mój przepada w zagłębiach sali; ale bu-
dzi instrumenty w orkiestrze; niewyraźny dźwięk z nich wybiega; zdaje mi się, że słyszę
to drogie imię wyszeptane w mroku. Nie mogę się obronić jakiejś tajemniczej trwodze;
ale wywiera ona na mnie bardzo miłe wrażenie.
Opanowuję się w końcu, i oto, drogi Teodorze, skłonny jestem wykazać ci przynaj-
mniej to, co przypuszczam, że ujmuję w arcydziele mistrza i jego głębokiej koncepcji.
Tylko poeta rozumie poetę; tylko dusza idealna przenika idealną naturę; duch poetycki,
który poświęcony został w świątyni, sam tylko zrozumie tony entuzjazmu. Jeżeli roz-
¹⁹
on
— słodki napój z soku owocowego, wody i alkoholu.
. . .
Don Juan
[ Pobierz całość w formacie PDF ]