czajka zbrodnia wołyńska, tymczasowy
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->POGRANICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES TOM 2 nr 1czajka: zbrodnia wołyńska: stan wiedzy...Zbrodnia wołyńska: stan wiedzy Polaków i UkraińcówTomasz Czajka1Abstract:Massacres in Volhynia in 1943 - difficult history of Poland and Ukraine.The article refers to the problemof Polish-Ukrainian relations during the second world war and contemporary relations between bothnations. The first part of the article describes horrible events that took place in Volhynia and EasternGalicia in 1943-1945. Poles living in those areas became victims of nationalist Ukrainian military groups.The time of the second world war was divided into a period of anti-Polish actions which had reached theirpeak in spring and summer of 1943. At that time well-organized groups of the Organization of UkrainianNationalists with its military arm - Ukrainian Insurgent Army commenced synchronized and plannedanti-Polish actions. Second part of the article includes results of a survey carried out by the author amongthe group of Polish and Ukrainian students. The survey was divided into two parts - the first one relating toopinions on contemporary Polish-Ukrainian relations, and second one relating to the history knowledge ofstudents. This part also includes CBOS survey results which were compared with author’s survey.Keywords:Volhynia 1943, Polish-Ukrainian relations, second world war, nationalists, state ofhistorical knowledge, Volhynia massacreStreszczenie:Artykuł odnosi się do problematyki stosunków polsko-ukraińskich podczas II wojny światowej orazdzisiejszych relacji między narodami. Pierwsza część pracy przedstawia krwawe „wydarzenia”, które miałymiejsce na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943-1945. Ofiarami nacjonalistycznych ukraińskichgrup padali przedstawiciele narodu polskiego żyjący na tamtych obszarach. Lata II wojny światowejzostały podzielone na okresy działań antypolskich, z których kulminacyjnymi były wiosna i lato 1943 r.Wtedy właśnie dobrze zorganizowane grupy OUN-UPA rozpoczęły zsynchronizowane i zaplanowaneakcje antypolskie. Przedstawione zostały liczby pomordowanych Polaków i zabitych w akcjach odwetowychUkraińców oraz zaatakowanych polskich osiedli. W drugiej części pracy zawarte zostały wyniki badańprzeprowadzonych przez autora na grupie polskich i ukraińskich studentów. Badanie podzielone zostało nadwie części, z których pierwsza dotyczyła oceny polsko-ukraińskich relacji dzisiaj, a druga określenia stanuwiedzy historycznej studentów. W tej części pracy przedstawione zostały również wyniki badań CBOS,z którymi skonfrontowane zostały wyniki badań autorskich.Słowa kluczowe:Wołyń 1943, stosunki polsko-ukraińskie, II wojna światowa, nacjonaliści, stan wiedzy, rzeźwołyńskaLink do artykułu:Standard cytowania:Czajka, T. (2014). Zbrodnia wołyńska: stan wiedzy Polaków i Ukraińców.Pogranicze. PolishBorderlands Studies,t.2, nr 1, s. 74-89.WstępW 2013 r. przypadła 70. rocznica zbrodni popełnionej przez nacjonalistów ukra-ińskich spod znaku OUN-UPA na Polakach zamieszkujących województwa kresowe IIRzeczpospolitej. W związku z tą rocznicą podjętych zostało wiele inicjatyw mających nacelu upamiętnienie zabitych na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Polski parlament przyjął1Mgr Tomasz Czajka – absolwent politologii Uniwersytetu Opolskiego.74POGRANICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES TOM 2 nr 1czajka: zbrodnia wołyńska: stan wiedzy...uchwałę w sprawie uczczenia 70. rocznicy zbrodni. Kościoły rzymsko- i greckokatolickiwystosowały wspólną deklarację, a środowiska naukowe zorganizowały szereg konferencji.Niektóre działania spotkały się z krytyką – inicjatywy polityczna oraz kościelna zostałyoskarżone o bojaźń w użyciu słów radykalnych, takich jak „ludobójstwo”. Zdaniem częścibadaczy oraz środowiska kresowego, o rzezi wołyńskiej powinno mówić się otwarcie, bezobawy o relacje międzypaństwowe – najważniejsze powinno być niezakłamywanie faktów.W związku z kolejnymi rocznicami zbrodni wołyńskiej, badacze próbowali odpo-wiedzieć na pytanie: jaki jest stan wiedzy Polaków na temat tych brutalnych wydarzeń?Autor niniejszego artykułu również postawił przed sobą takie pytanie i z okazji 70.rocznicy zbrodni wołyńskiej przeprowadził badanie sondażowe stanu pamięci młodychPolaków i Ukraińców. Dodatkowo w toku pracy porównane zostaną wyniki badań autor-skich z szeregiem badań prowadzonych przez Centrum Badań Opinii Publicznej. Czy stanwiedzy młodych ludzi z biegiem lat pogarsza się? Jak na tle Polaków sytuują się Ukraińcy?I wreszcie, jak oceniają oni współczesne stosunki polsko-ukraińskie?Polacy i Ukraińcy w trakcie II wojny światowejStosunki polsko-ukraińskie należy podzielić na dwa poziomy. Pierwszym byłpoziom państwowy i relacje organizacji ukraińskich z polskimi władzami. Stosunki natym szczeblu były bardzo napięte przez cały okres lat 30., aż do wybuchu II wojny świa-towej. Wpływ na to miała polityka II RP oraz działalność ukraińskich nacjonalistów. Jednakrelacje na szczeblu wyższym nie miały odniesienia do szczebla niższego – sąsiedzkiego.Polacy wraz z Ukraińcami żyli wspólnie, na wsiach i w miastach, tworząc społeczności, i nicnie wskazywało na możliwość mordu na taką skalę. Dobrosąsiedzkie stosunki przeminęływraz z wybuchem wojny (Wasilewski 2013: 9). Antagonizmy narastały do 1942 r., aby rokpóźniej eksplodować z niespotykaną siłą. Stosunki między obiema narodowościami należyokreślić mianem niebywale skomplikowanych (Nicieja 2013). Po wybuchu II wojny świa-towej relacje sąsiedzkie nabrały również wrogiego charakteru.Tuż przed wybuchem II wojny światowej nowym wodzem OrganizacjiUkraińskich Nacjonalistów (OUN) został wybrany Andrij Melnyk, który zastąpił uwięzio-nego Stepana Banderę. Zmiana władzy doprowadziła do konfliktu wewnętrznego, ponieważpo uwolnieniu Bandery nowo wybrany wódz nie chciał dzielić się swoją władzą. W rezul-tacie doszło do rozłamu w łonie OUN. W styczniu 1940 r. Bandera zwołał KonferencjęKrajowych Prowidnyków, która uznała zarząd Melnyka za nieważny oraz utworzyła frakcjęOUN-R (OUN-B) (Filar 2009: 54). Podstawową różnicą między frakcjami stał się sposóbwalki o państwowość. Frakcja rewolucyjna, na czele której stanął Bandera, o niepodległośćUkrainy zabiegać miała swoimi narodowymi siłami. Frakcja OUN rządzona przez Melnykaswoją szansę upatrywała w siłach zewnętrznych.Obie frakcje nacjonalistów zostały zaakceptowane przez stronę niemiecką.Niemcy mieli zamiar wykorzystać potencjał Ukraińców do rozprawy z Żydami, Polakamioraz partyzantkami działającymi na Wołyniu, który do wybuchu wojny niemiecko-ra-dzieckiej znajdował się pod władzą komunistów. Współpraca między obiema stronami dopołowy 1941 r. układała się bardzo pomyślnie. Nastawienie władz niemieckich zmieniło siępo wzmożeniu dążeń państwowotwórczych obu frakcji OUN.Wraz z wojskami niemieckimi na obszar Wołynia w 1941 r. przybyły tak zwanegrupy marszowe OUN-B, które dokonały pierwszych morderstw na pojedynczych Polakachi rodzinach oraz zaczęły zachęcać ukraińskich mieszkańców do rozprawy z Polakami75POGRANICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES TOM 2 nr 1czajka: zbrodnia wołyńska: stan wiedzy...(Siemaszko i Siemaszko 2000: 1012). Na Wołyniu mobilizować zaczęły się oddziały TarasaBorowcia, z których powstała Ukraińska Armia Powstańcza; nazwę tę przejęły następnieoddziały banderowców. Nacjonaliści pod komendą Borowcia (około 10 tys. ludzi) włączenizostali przez Niemców do sił pomocniczych. W rzeczywistości policja ukraińska zaczęłakontrolować obszar Wołynia, a OUN-B przejął kontrolę nad najniższymi szczeblami admi-nistracji. Polityka prowadzona przez nacjonalistów wymierzona była we wszystkich ludzinie będących narodowości ukraińskiej.Stosunki polsko-ukraińskie stawały się tym bardziej wrogie, im lepsze stawały sięrelacje ukraińsko-niemieckie. Lecz i one zaczęły się odwracać w momencie, gdy nacjona-liści ukraińscy uświadomili sobie swoją rolę u boku Niemców. Po przejęciu kontroli nadziemiami m. in. Wołynia w połowie 1941 r., Niemcy rozpoczęli politykę maksymalnejeksploatacji nowo zdobytego obszaru. Był to niezbędny zabieg dla podtrzymania ciągłegowzrostu swojej gospodarki. Z dawnego województwa wołyńskiego zostało deportowanychna przymusowe prace ponad 100 tys. mieszkających tam ludzi – Polaków i Ukraińców(Hryciuk 2005: 261). Od 1942 r. tereny uznawane przez Ukraińców za etniczne stały sięobiektem grabieży gospodarczej i ludnościowej, a efektem tego było narastanie wrogoścido administracji niemieckiej, a nawet napady. Niepodległościowe aspiracje Ukraińców,którzy w Niemcach upatrywali swojego wyzwoliciela, zostały zepchnięte na dalszy plan.Zaowocowało to narastającą wrogością (Torzecki 1993: 65).Działacze OUN-B, którzy współpracowali z Niemcami do 1942 r. zaczęli zmieniaćswoją linię polityczną. Pod wpływem polityki niemieckiej nieuwzględniającej pragnieńUkraińców, nacjonaliści zwrócili się przeciwko swojemu sojusznikowi. Główną siłą nacjo-nalistów ukraińskich była Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), której zaczątkiem byłyoddziały Borowcia walczące przede wszystkim przeciwko Sowietom u boku Niemców. Naprzełomie 1942/1943 r. najważniejszą rolę na Wołyniu odgrywały bojówki OUN-B, którezaczęły tworzyć swoje oddziały przejmując siły osobowe innych oddziałów nacjonalistycz-nych. W 1943 r. powstała UPA właściwa, stworzona przez banderowców (Serczyk 2001: 342).To właśnie ta formacja bojowa wraz z działaczami OUN-B w głównej mierze odpowiadałaza masakry polskiej ludności Wołynia. Przełomowym momentem, który mógł zaważyć naprzeprowadzeniu tak nieprawdopodobnie brutalnych akcji UPA w stosunku do Polaków,było przejście członków policji pomocniczej do konspiracji (Hryciuk 2013: 1). Jednostki tedziałały u boku Niemców m. in. przy eksterminacji Żydów wołyńskich. W sumie w marcui kwietniu 1943 r. oddziały UPA mogło wzmocnić nawet pięć tysięcy dobrze wyszkolo-nych, uzbrojonych i zdemoralizowanych mordami na Żydach policjantów ukraińskich.Nacjonaliści rozpoczęli walkę ze wszystkimi obcymi znajdującymi się na Wołyniu.Zabójstwa Polaków na Wołyniu zaczęły się już na początku II wojny światowej.Pierwszym okresem jest czas wybuchu II wojny światowej oraz ostatnie miesiące roku1939. Ujawniają się wtedy ukraińskie bandy, które wykorzystywały wojenną zawieruchędo zabójstw i napadów rabunkowych. Głównym celem owych band byli polscy żołnierzewycofujący się z zachodu, powracający z frontu oraz policjanci i osadnicy wojskowi, którymczęsto palono gospodarstwa. Głównymi wykonawcami pojedynczych mordów byli ukra-ińscy nacjonaliści oraz komuniści. Liczby ofiar w tym okresie są trudne do oszacowania.Nie należy jednak zapominać o fakcie walki sporej grupy Ukraińców po stronie polskiejzaraz po rozpoczęciu II wojny światowej. Według szacunków, żołnierzy ukraińskich mogłobyć od 150 do 200 tys. – na ogół walczyli oni lojalnie u boku Polaków w oddziałach WojskaPolskiego (Torzecki 1993: 25).76POGRANICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES TOM 2 nr 1czajka: zbrodnia wołyńska: stan wiedzy...Drugim okresem w stosunkach polsko-ukraińskich były lata 1941-1942. Ukraińcywyczekiwali wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, a okupanta niemieckiego witali jakwyzwoliciela. Wraz z oddziałami Wermachtu na Wołyń przybyły grupy marszowe OUN,które rozpoczęły propagandę przeciwko Polakom, Żydom i Sowietom (Motyka 2011: 64).U boku sił niemieckich powołana została ukraińska policja pomocnicza, która obsadzonabyła przez banderowców. Działacze OUN-B kontrolowali również najniższe szczebleadministracyjne na Wołyniu (było to na rękę Niemcom, którzy koncentrowali się nawalkach wschodnich).Wrogość na poziomie najniższym miała również wpływ na przyszłą ekstermi-nację Polaków wołyńskich. Tuż obok ludzi zaślepionych szowinistyczną ideologią OUN,mordów w kulminacyjnym 1943 r. dopuszczało się także chłopstwo zaślepione chęcią zysku(Zychowicz 2011: 6). Główną bronią nacjonalistów była propaganda antypolska oraz terro-ryzowanie tych Ukraińców, którzy się z nią nie zgadzali. W 1941 r. doszło do kilkudziesięciuaktów terroru wobec Polaków (Siemaszko i Siemaszko 2000: 1036). W tym okresie głównauwaga Niemców oraz ich ukraińskich pomocników skierowana była na Żydów. Wspólnychakcji niemiecko-ukraińskich przeciwko Żydom było wiele – w październiku 1942 r. ekster-minacji poddano kilkanaście tysięcy osób wyznania mojżeszowego w okręgu Lubolm(Popek 2013). W sumie na Wołyniu w latach 1941-1944 zginęła znaczna większość spośród224 tys. Żydów (Hryciuk 2005: 264). Ważną rolę w tym procederze odgrywały kolaborująceoddziały Ukraińców, których następnym celem stali się Polacy.Jesienią 1942 r. Centralny Prowid OUN zdecydował o wypędzeniu Polaków z ziemetnicznie należących do Ukraińców. Już wtedy zakładano, że część Polaków zostanie wymor-dowana (Motyka 2013: 101). Najbrutalniejszy był rok 1943, w którym na skalę masowązaczęto mordować Polaków. Istnieją świadectwa mówiące o odprawianiu nabożeństwprawosławnych, w trakcie których święcone były narzędzia zbrodni i głoszone były nacjo-nalistyczne kazania (Siemaszko i Siemaszko 2000: 1040). Obie społeczności zamieszkująceczęsto jedną wieś zaczęły się separować, aż do momentu rzezi, których dokonywali częstoznajomi Ukraińcy, kobiety i młodzieńcy. W atakach na Polaków udział brali chłopi, w tymtakże ci zmuszani pod groźbą śmierci. Planem OUN-B było zrzucenie odpowiedzialnościna grupę chłopską, która pod pozorem spontanicznego buntu miała pozbyć się „okupanta”.Na początku 1943 r. na Wołyniu została sformowana pierwsza sotnia (kompania)UPA, którą dowodził Hrycia Parehijniak. O początku zorganizowanych i zaplanowanych akcjiantypolskich można mówić od lutego 1943 r. Zdaniem Grzegorza Motyki, akcją rozpoczy-nającą wielomiesięczne mordy Polaków była napaść pierwszej sotni UPA na Włodzimierzecw nocy z 7 na 8 lutego, a następnie przejście do wsi Parośle (pow. Sarny), gdzie zginęłookoło 150 osób (Markowski 2013: 20). Według Władysława Filara i Władysława Siemaszki,mordy masowe rozpoczęły się 9 lutego napadem właśnie na wieś Parośle przez oddziałyBorowcia „Tarasa Bulby”, wchodzące w skład UPA (Filar 2009: 94). W lutym fala mordówobjęła powiaty sarneński oraz kostopolski, a w marcu rozszerzyła się na łucki, rówieńskii dubieński. W marcu i kwietniu zamordowanych zostało około 4,4 tys. osób, a miesiącpóźniej ponad 2 tys. (Hryciuk 2005: 276).O skali agresji i nieludzkich zachowań świadczyć może fakt braku zgody nadalsze ataki Borowcia „Tarasa Bulby”, który sprzeciwił się oczyszczeniu terenów z mniej-szości, a za wrogie akty Polaków nakazał karać winowajców, a nie ogół (Filar 2009: 79). Dopołowy 1943 r. w większości oddziały „Tarasa Bulby” zostały jednak włączone do bande-rowskiej UPA, której polityczną i administracyjną „nadbudówką” była OUN-B. Nie do77POGRANICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES TOM 2 nr 1czajka: zbrodnia wołyńska: stan wiedzy...końca wyjaśniony i udowodniony pozostaje fakt wydania rozkazu o zorganizowanychakcjach antypolskich na Wołyniu. Polscy badacze zdają się nie mieć wątpliwości o istnieniutakowego, ponieważ niemożliwe byłyby zsynchronizowane i przeprowadzane na taką skalęmordy. Należy odrzucić zatem tezy o prowokacji niemieckiej lub sowieckiej oraz o bunciechłopskim (Motyka 2002: 326).W kolejnych miesiącach 1943 r. nadal dochodziło do zaplanowanychi szeroko zakrojonych ataków bojówkarzy OUN-UPA na polskie osiedla. Przełomowymmomentem był jednak lipiec – wtedy akcje antypolskie objęły cały obszar Wołynia(Siemaszko i Siemaszko 2000: 1047). W lipcu i sierpniu 1943 r. zamordowanych w bestialskisposób zostało około 18,8 tys. osób. Dla ukazania ogromu i rozmachu przygotowanej przeznacjonalistów ukraińskich akcji, należy przywołać przykłady ich działań. Zsynchronizowaneataki rozpoczęły się w nocy z 4 na 5 lipca i objęły 24 polskie kolonie i wsie w powieciełuckim. Najtragiczniejsza była noc z 11 na 12 lipca. Zaatakowanych zostało około 100polskich osiedli (Kamiński 2013a: 2). Napadów dokonywały bojówki UPA, grupy OUN-B,komórki Służby Bezpieczeństwa OUN oraz wspierająca bojówkarzy ludność wiejska.Szczególne nasilenie wystąpiło w powiatach horochowskim, kowelskim i włodzimierskim.Oto jak ocaleni Polacy opisują bezwzględne ataki ukraińskich nacjonalistów na ich osiedla:W samym Kisielinie napad Ukraińców wyglądał tak: gdy Polacy zebrali się na mszy św.w kisielińskim kościele, Ukraińcy zaatakowali go i zaczęli strzelać do modlących się przezdrzwi główne świątyni. Części Polaków udało się schronić na plebanii... Wszystkich pozo-stałych Ukraińcy wymordowali. Kazali najpierw rozebrać im się do naga. Później rozstrze-lali ich z karabinu maszynowego. Rannych dobijano przy pomocy różnych narzędzi”(Koprowski 2013a: 167). W kisielińskim kościele zamordowanych zostało 86 Polaków,kolejnych kilkudziesięciu zabarykadowało się na plebanii. Polacy bronili się tam przez11 godzin. Drzwi próbowano wyważyć oraz podpalić – udało im się przetrwać (Stańczyk2012: 64). „Według sprawozdania ks. Józefa Kuczyńskiego (...) morderstwa w powieciekrzemienieckim cechował wszędzie nieopisany sadyzm. Małe dzieci z ustami przecię-tymi od ucha do ucha i napisem Polska od morza do morza. Kobiety wbijane na pal,mężczyźni rozrywani końmi. Obcinanie kolejno wszystkich członków przed zadaniemśmierci (Koprowski 2013b: 34).Polacy pod wpływem ataków zaczęli tworzyć większe skupiska i organi-zować samoobronę. W dniach 16-18 lipca 1943 r. bojówki UPA rozbiły polskie samo-obrony w Hucie Stepańskiej (pow. kostopolski) i wymordowały mieszkańców 37 kolonii(Hryciuk 2005: 276). Nacjonaliści postanowili całkowicie zniszczyć polską mniejszość naobszarze Wołynia oraz wszystkie rzeczy materialne, które z nimi mogły mieć związek – oddomów i kościołów po drzewa. Należy odrzucić tezy mówiące o atakach na Polaków pouprzednich nakazach wyjazdu z terenów etnicznie ukraińskich. Polacy byli wręcz przeko-nywani przez Ukraińców, że nic im nie grozi, a swoim wyjazdem dadzą dowód słabości.Zdaniem G. Motyki, dowództwo OUN-B na Wołyniu, w tym Dmytro Klaczkiwski „KłymSawur”, mogło nagiąć postanowienia wcześniejszej ogólnej konferencji nacjonalistów.Pierwotnym postanowieniem kierownictwa OUN-B było wydawanie nakazów opuszczeniamiejsc zamieszkania przez Polaków i dopiero w ostateczności stosowanie środków bezwzględ-nych. Polaków likwidowano jednak bez wcześniejszych nakazów wyjazdu, co wywołałooburzenie nawet wśród działaczy nacjonalistycznych na zjeździe OUN-B w sierpniu 194378
[ Pobierz całość w formacie PDF ]